Expositie Jan Van der Heijden in Stadsarchief

Tentoonstelling Amsterdam in vuur en vlam. De uitvindingen van Jan van der Heyden (1637-1712) in de Expositiezaal van het Stadsarchief van 7 april – 6 augustus 2023

De doopsgezinde uitvinder, ondernemer en kunstenaar Jan van der Heyden (1637-1712) staat wereldwijd bekend als schilder van uitzonderlijke stadsgezichten. Maar deze getalenteerde 17de-eeuwer was ook een belangrijke uitvinder en ondernemer. Zijn vindingen, de verbeterde brandspuit en de moderne stadsverlichting, visualiseerde hij in prachtige gedetailleerde tekeningen en prenten, die het Stadsarchief Amsterdam presenteert in een bijzondere tentoonstelling voor een breed publiek van liefhebbers van geschiedenis, kunst en Amsterdam.

Brandspuit en -slang
Centraal staat de verbeterde brandspuit en de revolutionaire uitvinding van de brandslang door Jan van der Heyden. Daarmee werd de aanvoer van bluswater vereenvoudigd en was de brandhaard veel beter bereikbaar. Branden konden effectiever worden geblust en een brand bedreigde niet langer de hele stad. Jan van der Heyden publiceerde er in 1690 over in zijn beroemde ‘Brandspuitenboek’. De 19 originele platen uit het Brandspuitenboek worden tentoongesteld samen met tekeningen die Van der Heyden kort na een brand ter plekke maakte. De vijftien Amsterdamse branden die hij afbeeldde en beschreef worden in een audiotour nader toegelicht op basis van zijn verslagen, aangevuld met nieuw archiefonderzoek. De brandverslagen bieden een onverwacht en fascinerend kijkje achter de deuren van de – toen ook al – volle stad en vertellen over de soms roekeloze omgang met vuur door de 17de-eeuwse Amsterdammers.

Stadsverlichting
Tevens is er ruim aandacht voor de tweede baanbrekende uitvinding van Jan van der Heyden: de nieuwe ‘lamplantaarn’. In handelsmetropool Amsterdam, met 200.000 inwoners aan het eind van de 17de eeuw een van de grootste steden van Europa, was de stadsverlichting slecht geregeld. Van der Heyden ontwierp een nieuwe ‘lamplantaarn’, een olielamp op een lantaarnpaal en bedacht de daarbij horende organisatie, inclusief kostenplaatje: een 17de-eeuws businessplan. Op 3 juli 1669 stemde het stadsbestuur van Amsterdam in met zijn plan om 1.800 straatlantaarns in de stad te plaatsen. Jan van der Heyden liet ze volgens een uitgekiend lichtplan langs de Amsterdamse straten en grachten plaatsen. Dankzij deze nieuwe lantarens gold Amsterdam in de 17e eeuw als de best verlichte stad van Europa.

Beide ontwikkelingen vormden een blijvende bijdrage aan de veiligheid en het welzijn van de Amsterdammers. Tot in de 19de eeuw waren de Jan van der Heyden-lantaarn en brandspuit in gebruik in Amsterdam en andere Nederlandse en Europese steden waar Van der Heyden zijn uitvindingen had verkocht. De oplossingen die Van der Heyden aandroeg voor de problemen van het 17de-eeuwse stad vormen een tijdloze inspiratie voor de grote uitdagingen waar Amsterdam en andere metropoolregio’s aan het begin van de 21ste eeuw voor staan.

Unieke collectie
De unieke Jan van der Heyden-collectie van het Stadsarchief Amsterdam vormt het hart van de tentoonstelling Amsterdam in vuur en vlam. Deze verzameling, van oudsher in bezit van nazaten van Jan van der Heyden, is sinds de grote Jan van der Heyden tentoonstelling van 1937 niet meer voor het publiek te zien geweest. In 2019 slaagde het Stadsarchief Amsterdam er in om samen met het Amsterdam Museum deze collectie te verwerven.